طی دو دهه اخیر ادبیات کودک در ایران و خرید کتاب کودک به موضوعی جدی برای ناشران و مخاطبان تبدیل شده است. واقعیت این است که در دنیای ادبیات، هر کشور داستان‌های خود را دارد که بازتابی از زندگی، دغدغه‌ها و باورها و تغییرات آن کشور است که همین موضوع مسیر و راه‌های هر کشور را متمایز و متفاوت می‌کند. خوب است بدانیم در حالی که در ایران، ادبیات کودک همچنان به دنبال حفظ هویت ملی، فرهنگی و مذهبی است، بسیاری از کشورها به سوی موضوعات جهانی و بین‌المللی حرکت کرده‌اند و با تأکید بر آزادی‌های فردی، عدالت اجتماعی و مسائل روان‌شناختی، مفاهیم جدیدی را در دنیای ادبیات کودک به تصویر می‌کشند.
چگونه فرهنگ بر ادبیات کودک و نوجوان در ایران و کشورهای دیگر تأثیر می‌گذارد؟
فرهنگ هر جامعه تأثیر زیادی بر ادبیات کودک و نوجوان آن دارد. در ایران و برخی کشورهای دیگر، ادبیات کودکانه به‌طور خاص تحت تأثیر فرهنگ، دین و تاریخ هر کشور قرار می‌گیرد. این تأثیرات در شکل‌گیری هویت کودکان و نوجوانان نقش مهمی دارند. با این حال بسیاری از کشورها از این موضوعات عبور کرده و به دلیل چندفرهنگی بودن سمت و سوی خود را به سمت موضوعات اجتماعی و دغدغه‌های بین‌المللی برده‌اند.
بگذارید از ایران شروع کنیم. در ادبیات کودک ایران، معمولاً موضوعات فرهنگی، جغرافیایی و اخلاقی در اولویت قرار دارند. داستان‌ها اغلب شامل مضامین ملی، تاریخی، مذهبی و تربیتی و یا با محوریت خانواده هستند که هدف آنها آموزش ارزش‌های اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی به کودکان است. کتاب‌هایی مانند قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب، دختر دال، بازآفرینی‌ها و… بیشتر به تاریخ، افسانه‌ها، و اسطوره‌های ایرانی پرداخته و تلاش می‌کنند مفاهیم فرهنگ ایرانی را در قالب داستان‌های جذاب به کودکان منتقل کنند.
اما در مقابل، در ادبیات کودک جهانی آن نقطه که یک ناشر گفتمان بین‌الملل را ترجیح داده است مانند چین، انگلستان، کانادا، امریکا و… تنوع موضوعات بسیار زیاد است و گرایش به آزادی‌های فردی، حقوق کودکان، و مسائل روان‌شناختی در مرکز توجه قرار دارد. نویسندگانی مانند جی. کی. رولینگ با کتاب‌های «هری پاتر» و رولد دال با «چارلی و کارخانه شکلات‌سازی»، به ساختن دنیای فانتزی و جادویی پرداختند که در آن کودکان با چالش‌های مختلف زندگی، از جمله عدالت، دوستی و مبارزه با قدرت‌های شیطانی، روبه‌رو می‌شوند. این نوع داستان‌ها علاوه بر سرگرمی، به کودک کمک می‌کنند تا خود را در دنیای پیچیده‌تری پیدا کرده و احساس استقلال و قدرت فردی را تجربه کند.
مقایسه سبک داستان‌نویسی در ادبیات کودک ایران و جهان
ادبیات کودک ایران از غنای فرهنگی و تاریخی فراوانی برخوردار است. داستان‌ها و آثار نویسندگان ایرانی معمولاً با مفاهیم و موضوعات بومی و ملی همراه هستند که باعث انتقال فرهنگ ایرانی و تاریخ این سرزمین به نسل‌های جدید می‌شود. این آثار به‌ویژه در قالب‌های فانتزی و افسانه‌ای، می‌توانند برای کودکان و نوجوانان به‌عنوان ابزارهایی برای درک بیشتر از هویت و تاریخ ملی و مذهبی خود عمل کنند. به طور مثال مجموعه کتاب دروازه مردگان اثر حمیدرضا شاه آبادی یا کتاب شکارگاه عجیب نوشته سمیرا آرامی https://entesharat.com/product/%D8%B4%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B9%D8%AC%DB%8C%D8%A8/ در این دسته جای می‌گیرند.
پیام‌های اخلاقی و تربیتی در ادبیات کودک ایران، بخش عمده‌ای از محتوا را تشکیل می‌دهند. یک انتشارات کودک و نوجوان https://entesharat.com/ در ایران عمدتاً اغلب آثاری را با محوریت اصول اخلاقی، اجتماعی و دینی و برخی از مهارت‌های مرتبط با مهارت‌های اجتماعی آشنا می‌کند. این تمرکز بر تربیت اخلاقی باعث شده که ادبیات کودک ایران به‌ویژه در زمینه‌های اجتماعی و اخلاقی، در خدمت ساختن فردی مسئول و آگاه باشد.
در مقایسه ادبیات کودک غرب ضمن پرداختن به داستان‌های فانتزی و دنیای‌های تخیلی به سراغ ادبیات اجتماعی نیز رفته است. به همین دلیل است که پژوهش و روانشناسی، محور کار بسیاری از نویسندگان قراره گرفته و بر سبک نوشتاری آنها تاثیر می‌گذارد.
اگرچه در سالهای اخیر نویسندگان ایرانی تلاش‌هایی در این زمینه داشته‌اند، اما همچنان این سبک از داستان‌نویسی که به تنوع زیستی می‌پردازد به اندازه کشورهای غربی گسترش نیافته است.
نقاط قوت و ضعف ادبیات کودک و نوجوان در ایران در مقایسه با جهان
یکی از مشکلات عمده در ادبیات کودک و نوجوان ایران، نظارتها و محدودیتهای مربوط به محتوا است. بسیاری از آثار کودکانه تحت تأثیر محدودیتهای اجتماعی و فرهنگی قرار دارند که باعث سانسور و حذف برخی از موضوعات و ایدهها می‌شود. این مسأله می‌تواند به انزوای ذهنی کودکان و نوجوانان از دنیای واقعی و طبیعی خود منجر شود. به طور مثال تنها در طی سالهای اخیر است که امکان انتشار آثاری با موضوع تربیت جنسی https://entesharat.com/product-tag/%D8%AA%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C/ که به حفظ امنیت کودکان می‌انجامد اجازه انتشار در ایران را یافته اند.
در عین حال ادبیات کودک در بسیاری از کشورهای غربی به شدت بر تخیل و فانتزی تأکید دارد. این آثار به کودکان این فرصت را می‌دهند که از دنیای واقعی خارج شوند و دنیای جدیدی را کشف کنند. این نوع داستان‌ها در تقویت خلاقیت و تفکر انتقادی کودکان بسیار مؤثر هستند.
یکی از ویژگی‌های برجسته ادبیات کودک جهانی، پرداختن به مسائل روان‌شناختی، احساسی و اجتماعی است. کتاب‌هایی که به اضطراب، افسردگی، روابط خانوادگی، مهاجرت، نژادپرستی و مسائل مشابه پرداخته‌اند، به کودک کمک می‌کنند تا دنیای پیچیده‌تری از روابط انسانی را درک کند.
شاید بتوان گفت تمرکز بر فردگرایی و استقلال به جای جمع‌گرایی در بسیاری از آثار ادبیات کودک غربی، مشهود است. در حالی که این می‌تواند مفید باشد، گاهی موجب نادیده گرفتن اهمیت همکاری، همبستگی و کار جمعی در جامعه می‌شود. این نوع نگاه ممکن است برخی از آموزه‌های اجتماعی و جمعی را که در فرهنگ‌های شرقی ارزشمند است، نادیده بگیرد.
آیا ادبیات کودک و نوجوان در ایران به استانداردهای جهانی نزدیک است؟
ادبیات کودک و نوجوان در ایران در سالهای اخیر تحولات زیادی را تجربه کرده و در بسیاری از زمینهها به استانداردهای جهانی نزدیک شده است، هرچند همچنان چالشهایی در این مسیر وجود دارد.
یکی از نکات مثبت در ادبیات کودک و نوجوان ایران، تنوع موضوعی و فرهنگی است. نویسندگان ایرانی توانسته‌اند به موضوعات مختلف اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی بپردازند و فرهنگ ایرانی و اسلامی را به شکلی جذاب و قابل‌فهم برای کودکان و نوجوانان به نمایش بگذارند. این آثار علاوه بر پرداختن به فرهنگ خودی، احترام به فرهنگ‌های دیگر را نیز ترویج داده و می‌دهند و باعث افزایش تنوع فرهنگی در این حوزه می‌شوند. علاوه بر این، حضور در جشنواره‌های بین‌المللی ادبی مثل جایزه هانس کریستین اندرسن و نمایشگاه کتاب کودک بولونیا نشان داده است که توجه جهانی به ادبیات کودک و نوجوان ایران می‌تواند جلب شود. نویسنده‌ها و تصویرگرهای ایرانی در این رویدادها جوایزی کسب کرده‌اند که نشان‌دهنده کیفیت قابل توجه آثار آنان است. https://dordune.com/blog/best-selling-childrens-books/
با این حال هنر تصویرگری بر هنر داستان‌نویسی در ایران پیشی گرفته است. تصویرگران به واسطه امکانات خود در انعکاس مفهوم با تصویر می‌توانند به گفتمان جهانی‌تری نزدیک شوند.